Bạch Cương Tằm - Công Dụng Dược Liệu Và Lưu Ý Khi Dùng

Bạch cương tằm là vị thuốc góp mặt trong rất nhiều bài thuốc Đông y chữa bệnh có nguồn gốc từ con tằm ăn lá dâu. Dược này có vị mặn cay và tính bình với các tác dụng khu phong chỉ thống, giải độc tán kết. Thường dùng chữa đau nhức, rong huyết, chống co giật, méo miệng, kinh phong, khóc đêm ở trẻ nhỏ…

Tên gọi – Phân nhóm

• Tên gọi khác: Trực cương tằm, cương tằm, cương trùng, thiên trùng, cương nghĩ tử…
• Tên khoa học: Bombyx mori L.
• Họ: Cương tằm (Bombycidae).

Mô tả dược liệu Bạch cương tằm

1. Đặc điểm dược liệu

Bạch cương tằm có nguồn gốc từ những con tằm ăn lá dâu bị chết tự nhiên do vi khuẩn Botrytis bassiana. Dược liệu này có hình ống tròn, cong và có nhiều vết nhăn. Chiều dài khoảng 3 – 7 cm, đường kính khoảng 5mm.

Vỏ ngoài bạch cương tằm có màu xám trắng với 1 lớp bột sắc trắng. Có thể phân biệt rõ ràng đầu, thân và các đốt. Phía bên ngoài có thể thường lẫn đám tơ quấn quanh. Phần đầu có màu nâu vàng, giống hình tròn, 8 đôi chân, dạng nổi lên.

2. Cách bào chế

Những con tằm bị chết do vi khuẩn có thể được bào chế theo 3 cách sau:

• Cách 1: Ngâm trong nước vo gạo nếp khoảng 1 ngày 1 đêm cho nhớt và dầu nổi lên trên mặt nước. Sau đó vớt ra, đem đi sấy khô trên lửa nhỏ rồi chùi sạch miệng đen và lông vàng, tán thành bột mịn.
• Cách 2: Đem phơi ở nơi có gió hay phơi nắng rồi cho vào bình hút ẩm có chứa vôi sống, quấy nhẹ tay cho tơ và nhớt ra hết. Sau đó vớt ra, rắc cám vào nồi đun cho nóng bốc khói rồi cho cương tằm vào sao vàng. Sàng bỏ cám đi và để cho nguội, mỗi 1 kg cám có thể dùng sao 10kg cương tằm.
• Cách 3: Đem sao dược liệu trên lửa nhỏ tới khi vàng lên hay sao với rượu đến khi khô.

Hiện nay, để sản xuất số lượng lớn bạch cương tằm thì người ta tiến hành phun vi khuẩn Batrytis Bassiana Bals lên những con tằm đủ tiêu chuẩn. Sau khi bị phun vi khuẩn thì tằm sẽ bị chết cứng và trắng ra, sau đó được đem đi bào chế và sử dụng làm thuốc chữa bệnh.

3. Bảo quản

Cần cho dược liệu đã qua bào chế vào túi bóng kín hoặc bình thủy tinh và bảo quản ở những nơi khô ráo, thoáng mát để dùng dần.

4. Thành phần hóa học

• Theo Trung dược đại từ điển: Bạch cương tằm có chứa chất béo, Galleria Mellonella, Beauverician, Corticoids, chất mỡ, Chitinase, Bassianins, Fibrinolysin, Pyrausta Nubialis…
• Theo Trung dược học: Trong dược liệu có Chitinase, Beauverician, Asparagine, Fibrinolysin, Ammonium Oxalate…
• Tài liệu Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam ghi nhận: Vị thuốc cương tằm có chứa 67,44% chất Protid, 6,34% tro, 4,38% chất Lipid…

Tính vị – Quy kinh

• Theo ghi nhận từ các tài liệu Đông y, vị thuốc có vị mặn cay và tính bình.
• Được quy vào 4 kinh: Can, Tâm, Tỳ, Phế.

Tác dụng dược lý của Bạch cương tằm

Ghi nhận của y học cổ truyền:

• Theo Bản kinh: Dược liệu có thể trị trẻ nhỏ bị khóc đêm, kinh phong.
• Theo Biệt lục: Trị xích bạch đới, băng trung, trưng hà, sinh xong bị đau nhức.
• Theo Dược tính luận: Trị băng trung, ra mồ hôi, băng huyết, méo miệng.
• Theo Bản thảo cương mục: Chữa răng đau do sâu, đơn độc phát ngứa, da ngứa lở, đờm ngược kết báng, đinh nhọt, sữa không thông, băng trung, rong huyết, loa lịch, đầu phong.
• Theo Nhật Hoa tử bản thảo: Trị bệnh do phong gây ra, trúng phong mất tiếng, đới hạ, dịch hoàn ngứa.
• Theo Bản thảo chứng: Trị nướu răng lở loét, sưng lưỡi, cứng lưỡi, trẻ nhỏ bị cam trùng.
• Theo Y học khải nguyên: Trị được chứng phong gây ra các bệnh ngoài da.
• Theo Đông dược học thiết yếu: Dược liệu có tác dụng trừ phong, tiêu đờm, chủ trị phong nhiệt ở thượng tiêu, các loại nhọt độc, ung nhọt đầu đinh, viêm họng cấp, lao hạch, quai bị…

Theo dược lý hiện đại:

• Tác động đến hệ thần kinh trung ương: Bạch cương tằm được thực nghiệm trên súc vật cho thấy dấu hiệu gây ngủ. Đồng thời ức chế sự co giật do Strychnin gây ra.
• Tác dụng gây ngủ: Được ghi nhận khi cho thỏ và chuột uống dịch chiết xuất dược liệu với liều 0,5g/20g hay chích với liều 0,25g/20g.
• Tác dụng kháng khuẩn: Tiến hành trong ống nghiệm ghi nhận, dược liệu có tác dụng ức chế nhẹ với một số chủng vi khuẩn. Phải kể đến là trực khuẩn mủ xanh, trực khuẩn đại trường và tụ cầu vàng…

Cách sử dụng Bạch cương tằm

Tùy thuộc vào mục đích sử dụng mà có thể dùng bạch cương tằm theo nhiều cách khác nhau. Có thể tán thành bột mịn rồi hòa với nước uống, sắc uống hay kết hợp với các vị thuốc khác hoặc cũng có thể dùng bôi ngoài da. 

Liều dùng được khuyến cáo theo đường uống với người là 6 – 12g mỗi ngày. Còn trường hợp trẻ em dưới 15 tuổi thì chỉ dùng 1 – 6g mỗi ngày tùy theo từng độ tuổi, thể trạng và hiện trạng bệnh.

15 Bài thuốc chữa bệnh từ Bạch cương tằm

Dưới đây là những bài thuốc phổ biến có sử dụng dược liệu bạch cương tằm:

1. Bài thuốc trị mất tiếng do viêm thanh quản

• Chuẩn bị: 10g cương tằm cùng với 10g kha tử.
• Thực hiện: Hai vị thuốc này đem tán thành bột mịn rồi trộn đều lại với nhau. Sau đó dùng để ngậm và nuốt dần, có thể chia làm 2 – 3 lần dùng mỗi ngày. Cần duy trì thực hiện đều đặn 3 – 5 ngày sẽ thấy bệnh có chuyển biến tích cực.

2. Bài thuốc trị chứng đau đầu do phong nhiệt

• Cách thứ nhất: Chuẩn bị 6g bạch cương tằm, 9g tang diệp, 6g kinh giới, 6g mộc tặc, 3g sinh cam thảo. Các vị thuốc này cho hết vào ấm sắc lấy nước, bỏ bã. Uống mỗi ngày 1 thang trong khoảng 3 – 5 ngày liên tục.
• Cách thứ 2: Chuẩn bị cương tằm và cao lao khương với lượng ngang bằng nhau. Đem sấy khô rồi tán thành bột mịn và trộn đều. Mỗi ngày chỉ cần lấy 1,5g uống chung với nước sắc đại táo.

3. Bài thuốc trị viêm amidan, nhiều đờm trong cổ họng

• Chuẩn bị: 10g bạch cương tằm, 5g phèn đen và 5g phèn chua.
• Thực hiện: Các vị thuốc trên đem trộn đều và tán thành bột mịn rồi cho vào lọ dùng dần. Mỗi lần lấy 2g thuốc bột sắc cùng 5g sinh khương và 5g bạc hà. Dùng nước sắc này chấm vào trong cổ họng cho nôn ra hết đờm.

4. Bài thuốc trị chứng khàn tiếng do bị viêm họng

• Cách thứ nhất: Chuẩn bị 6g bạch cương tằm cùng với 6g thiên nam tinh. Hai vị thuốc này đem sấy khô, tán thành bột mịn rồi uống với nước gừng tươi.
• Cách thứ 2: Chuẩn bị 5g cương tằm cùng với 1g phèn đen và 1g phèn chua. Các vị thuốc này đem trộn đều rồi tán nhuyễn ra. Mỗi ngày chỉ cần lấy 2g sắc cùng với 1g bạc hà và 1g gừng tươi để làm nước súc miệng.

5. Bài thuốc chữa chứng di tinh, liệt dương ở nam giới

• Cách thứ nhất: Dùng khoảng 5g cương tằm đem chiêu với 1 chén rượu trắng nhỏ. Chia đều thành 2 lần uống trong ngày vào sau bữa ăn khoảng 2 tiếng đồng hồ. Cần duy trì liên tục 3 – 4 tuần để thấy rõ hiệu quả.
• Cách thứ 2: Dùng 40g bạch cương tằm cho vào bình thủy tinh ngâm với 400ml rượu trắng 40 độ trong 3 tuần. Mỗi lần lấy uống 20 – 30ml, tần suất 3 lần mỗi ngày vào trước bữa ăn hay trước khi đi ngủ.

6. Bài thuốc chữa sạm da, nám da

• Chuẩn bị: 1 lượng bạch cương tằm tùy ý.
• Thực hiện: Đem vị thuốc đi tán thành bột mịn. Mỗi ngày lấy 1 lượng vừa đủ hòa với nước sôi nguội để thu được hỗn hợp sền sệt. Dùng hỗn hợp này bôi lên các vùng da bị nám sạm trước khi đi ngủ. Để khoảng 30 – 40 phút rồi dùng nước mát rửa lại.

7. Bài thuốc chữa mụn trứng cá, tàn nhang

• Chuẩn bị: 110g bạch cương tằm, 110g bạch cập, 110g bạch đinh hương, 110g bạch khiên ngưu, 110g bạch cật lê, 18g bạch phụ tử, 18g bạch linh, 75g bạch chỉ cùng với 50g tạo giác và 1 ít đậu xanh.
• Thực hiện: Tạo giác đem bỏ vỏ, tước xơ và sấy khô cùng các vị thuốc khác. Trộn đều và tán thành bột mịn, bảo quản trong hũ thủy tinh để dùng dần. Mỗi tối có thể lấy 1 ít bột thuốc hòa tan trong nước ấm rồi thoa 1 lớp mỏng nhẹ lên da mặt. Để nguyên khoảng 30 phút rồi dùng nước sạch rửa lại.

8. Bài thuốc chữa chứng động kinh ở trẻ em

• Chuẩn bị: 40g bạch cương tằm cùng với 7 củ tỏi.
• Thực hiện: Lấy đất đốt cho đỏ lên, sau đó dùng tỏi mài trên đất thành cao. Cương tằm thì đem bỏ chân và đầu rồi để lên đất đó. Dùng tô úp lại để qua đêm, chú ý đậy kín để không làm hở hơi. Hôm sau, lấy cương tằm ra rồi tán thành bột mịn và thổi vào mũi hằng ngày.

9. Bài thuốc trị trúng phong ở trẻ em

• Chuẩn bị: 2 con bạch cương tằm cùng với 1 ít mật ong.
• Thực hiện: Cương tằm đem bỏ đầu rồi tán thành bột mịn sau đó trộn với mật ong. Bôi lên miệng và lưỡi của trẻ mỗi ngày 1 lần, cần duy trì cho đến khi trẻ khỏi hẳn.

10. Bài thuốc trị thiếu sữa ở sản phụ

• Chuẩn bị: 6g bạch cương tằm cùng 1 ít rượu nhạt.
• Thực hiện: Có thể uống trực tiếp cương tằm với rượu hoặc dùng cương tằm tán bột rồi trộn với rượu để uống. Thực hiện 1 lần mỗi ngày trong 5 – 7 ngày liên tục sẽ thấy hiệu quả.

11. Bài thuốc trị mề đay mẩn ngứa

• Chuẩn bị: 10g bạch cương tằm, 10g địa phu tử, 10g khổ sâm, 15g thích tật lê cùng với 5g ma hoàng.
• Thực hiện: Các vị thuốc trên đem cho hết vào ấm sắc. Đổ 1 thăng nước và đun trên lửa nhỏ khoảng 30 – 45 phút. Cần sử dụng mỗi ngày 1 thang thuốc trong liên tục 1 tuần.

12. Bài thuốc chữa lao hạch

• Chuẩn bị: Vị thuốc bạch cương tằm với lượng tùy ý.
• Thực hiện: Đem vị thuốc đi sấy khô, tán thành dạng bột mịn rồi cho vào hũ thủy tinh bảo quản dùng dần. Mỗi lần lấy 2g thuốc uống cùng với nước sôi ấm, duy trì tần suất 3 lần/ngày trong 10 ngày liên tục.

13. Bài thuốc chữa chảy nước mắt khi ra gió

• Chuẩn bị: 20g bạch cương tằm sao, 10g kinh giới, 20g cam thảo, 40g tang diệp, 20g mộc tặc, 20g tế tân, 20g toàn phúc hoa.
• Thực hiện: Tất cả các vị thuốc trên đem trộn đều rồi tán thành dạng bột. Mỗi ngày chỉ lấy uống 8g cùng với nước sắc kinh giới.

14. Bài thuốc chữa mạn tỳ phong do kinh phong mạn và thổ tả nhiều

• Chuẩn bị: 4g bạch cương tằm sao rượu, 4g ngũ linh chi, 8g nam tinh, 4g toàn yết cùng 4g giun đất.
• Thực hiện: Các vị thuốc này đem trộn đều rồi tán thành bột mịn. Sau đó nấu bạn hạ làm hồ để trộn với thuốc bột rồi làm viên hoàn, mỗi viên 0,4g. Mỗi ngày lấy uống 3 – 5 viên cùng với nước sôi ấm.

15. Bài thuốc trị đau đầu co giật

• Cách thứ nhất: Chuẩn bị 6g cương tằm, 10g tang diệp, 10g câu đằng, 10g cúc hoa, 10g hoàng cầm. Các vị thuốc này đem sắc lấy nước đặc, bỏ bã, cho thêm 1g chu sa vào khuấy đều. Uống mỗi ngày 1 thang thuốc.
• Cách thứ 2: Chuẩn bị 6g cương tằm, 8g tuyền phúc hoa, 3g tế tân, 12g tang diệp, 6g mộc tặc, 12g kinh giới, 4g cam thảo. Các vị thuốc trên đem sắc lấy nước uống. Hoặc cũng có thể trộn đều rồi tán bột. Mỗi lần lấy uống 6- 10g cùng nước sôi ấm, tần suất 2 – 3 lần mỗi ngày.

Lưu ý khi dùng dược liệu Bạch cương tằm

Bạch cương tằm là vị thuốc lành tính có nhiều công dụng tốt trong hỗ trợ điều trị bệnh. Tuy nhiên tuyệt đối không sử dụng cho các trường hợp sau:

• Theo Dược Tính Luận: Không sử dụng kết hợp cương tằm với các vị phục linh, phục thần, cát cánh, tang phiêu tiêu hay tỳ giải.
• Theo Bản Thảo Kinh Sơ: Nếu bị trúng gió cấm khẩu, trẻ nhỏ bị khóc đêm, co giật, do tâm hư, huyết hư mà không có ngoại tà thì không được dùng.
• Theo Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách: Nếu huyết hư mà không có phong tà thì cũng không dùng.
• Theo Đông Dược Học Thiết Yếu: Không dùng khi không phải phong nhiệt.

Để đảm bảo an toàn cho sức khỏe, trước khi dùng dược liệu Bạch cương tằm với mục đích chữa bệnh, bạn nên tham khảo ý kiến của thầy thuốc hoặc bác sĩ. Những bài thuốc từ dược liệu chỉ có tác dụng hỗ trợ, cần dùng đúng cách, đúng liều để nhận được kết quả tốt nhất.