Long Nhãn - Tác Dụng Trị Bệnh Và Các Bài Thuốc Hay

Long nhãn là một loại dược liệu được lấy ra từ quả của cây nhãn và được sử dụng rất phổ biến. Dược liệu này còn có tên gọi khác là Á lệ chi, Lệ chi nô, Bảo viên, Mạy ngận, Mác nhan. Nhờ mang trong mình tính ấm, vị ngọt, quy vào kinh Tâm và Tỳ, dược liệu có khả năng ức chế hoạt động của nấm, giúp các tế bào thần kinh não tăng cường hoạt tính, chống lão suy. Ngoài ra dược liệu còn có tác dụng điều trị ăn uống không tiêu, khử độc, dưỡng huyết…

Mô tả Long nhãn

• Tên gọi khác: Á lệ chi, Lệ chi nô, Bảo viên, Mạy ngận, Mác nhan (Tày)
• Tên khoa học: Euphoria longan (Lour.) Steud
• Thuộc họ: Bồ hòn (danh pháp khoa học: Sapindaceae)

Nhận dạng Long nhãn

Long nhãn là một loại dược liệu được lấy ra từ quả của cây nhãn.

Cây Nhãn

Nhãn là một loại cây nhiệt đới. Chúng sống lâu năm và có chiều cao trung bình từ 5 – 10m. Thân cây đứng thẳng, trên thân có nhiều cành và có nhiều lá um tùm. Vỏ cây xù xì, màu xám. Lá nhãn thuộc lá kép, có màu xanh và thường mọc so le với nhau. Hình dáng của lá tương tự như lông chim. Có khoảng từ 5 – 9 lá chét.

Hoa nhãn xuất hiện vào mùa xuân. Chúng thường mọc thành chùm và có màu vàng nhạt. Chùm hoa mọc ngay đầu cành hoặc xuất hiện trên những kẽ lá. Nhãn có quả hình tròn. Phần ngoài quả được bao bọc bởi một lớp vỏ nhẵn màu xám. Bên trong là cùi nhãn màu trắng. Chính giữa có hạt đen nhánh.

Có nhiều giống nhãn gồm: Nhãn đường phèn, nhãn lồng, nhãn tiêu da bò, nhãn xuồng cơm vàng, nhãn miền thiết…

Dược liệu Long nhãn

Long nhãn là phần cùi nhãn sấy khô. Chúng có chỗ mỏng, chỗ dày không đều nhau. Dược liệu xuất hiện với màu nâu đậm hoặc màu vàng cánh gián. Mặt trong sáng bóng, mặt ngoài nhãn nheo. 

Dược liệu có mùi thơm nhẹ, vị ngọt đậm, mềm, dẻo. Không có cảm giác dính bết khi sờ tay vào.

Phân bố

Cây nhãn không kén đất, không kén khí hậu nên có được phân bố ở nhiều vùng miền khác nhau. Loại cây này xuất hiện nhiều tại Thái Lan, Ấn Độ (các ban Asam và Bengai), Indonesia, các tỉnh thuộc khu vực miền nam Trung Quốc.

Ở nước ta, cây nhãn được trồng nhiều ở Bắc Kạn, Hải Phòng, Hưng Yên, Vĩnh Phúc, Nam Định, Sơn La…

Bộ phận dùng

Sử dụng cùi quả nhãn (dược liệu Long nhãn) để làm thuốc. Trong Y học cổ truyền, ngoài cùi quả nhãn thì những bộ phận khác của cây nhãn như lá, rễ, hạt cũng được sử dụng ở những bài thuốc điều trị bệnh.

Tính vị

Theo Trung Dược Học

• Tính ấm, vị ngọt.

Theo Bản Kinh

• Tính bình, vị ngọt.

Theo Bản Thảo Hối Ngôn

• Tính ôn, vị ngọt.

Theo Tân Tu Bản Thảo

• Vị ngọt, chua.

Quy kinh

Theo Trung Dược học

• Quy vào kinh Tâm và Tỳ.

Theo Bản Thảo Kinh sơ

• Quy vào kinh Tâm và Tỳ.

Theo Bản Thảo Tái Tân

• Quy vào kinh Tâm và Thận.

Theo Dược Phẩm Hóa Nghĩa

• Quy vào kinh Tâm, Tỳ và Can.

Thu hái và chế biến

Thu hái

Mùa quả chín (từ tháng 7 đến tháng 8 hàng năm).

Chế biến

Sau khi thu hái quả nhãn, rửa sạch cho vào máy sấy với nhiệt độ khoảng 40 – 50 độ C hoặc đem phơi nhiều nắng. Trong thời gian phơi, nếu quả phát ra tiếng kêu lóc cóc khi lắc thì mang ra bóc bỏ phần vỏ, bỏ hạt, chỉ lấy cùi nhãn bên trong.

Tiếp tục sấy cùi nhãn ở nhiệt độ từ 50 – 60 độ C. Tiếp hành sấy cho đến khi không có cảm giác dính bết ở tay khi sờ vào.

Bảo quản

Đóng gói Long nhãn và mang hút chân không để bảo quản hoặc đựng dược liệu trong một hộp kín. Để được liệu ở những nơi khô ráo và thoáng mát.

Chỉ định và chống chỉ định

Chỉ định

• Những người bị cảm cúm, có hệ miễn dịch suy yếu
• Những người muốn phòng chống các bệnh lý liên quan đến tim mạch, bệnh cao huyết áp, bệnh loãng xương
• Người chán ăn, ăn không ngon miệng, thường xuyên lo âu, mệt mỏi.

Chống chỉ định

• Không dùng dược liệu Long nhãn cho những người có đờm hỏa hoặc thấp ở Trung tiêu (theo Trung Dược Học).
• Những người bên ngoài bị cảm, bên trong cơ thể có uất hỏa, ăn uống đình trệ, đầy bụng không sử dụng dược liệu (theo Đông Dược Học Đại Thiết Yếu).
• Người bị nóng trong với biểu hiện nổi mụn nhọt, táo bón, nổi mẩn ngứa không dùng.
• Những người đang bị nổi mề đay không dùng.
• Phụ nữ đang mang thai cần thận trọng.

Thành phần hóa học

Dược liệu Long nhãn chứa những thành phần hóa học quan trọng sau:

Theo Trung Dược học

• Glucose
• Sucrose 
• Adenine
• Choline.

Theo Dược Liệu Việt Nam

• Chất béo
• Sinh tố A, B
• Protein
• Acid Tatric
• Sacaroza
• Glucoz
• Peroxitdaza
• Các men Amylaza.

Theo Từ Điển Cây Thuốc Việt Nam

• Tro 3,36%
• Nước 0,85%
• Chất không tan trong nước 19,39%
• Chất tan trong nước 79,77% (Sacarose 0,22%, Acid tartric 1,26%, Glucose 26,91%, Chất có Nitrogen 6,309%).

Tác dung dược lý và chủ trị

Theo nghiên cứu dược lý hiện đại

Dược liệu Long nhãn mang nhiều tác dụng và lợi ích.

• Tác dụng chống nấm: Nước ngâm của dược liệu Long nhãn có khả năng ức chế hoạt động và sự phát triển đối với nha bào của nấm (theo Trung Dược Học).
• Tác dụng kháng phóng xạ: Kết hợp dược liệu cùng với Cáp giới (mỗi 1ml có 0,5 gram cáp giới và 1 gram Long nhãn) với liều 20ml/kg trọng lượng cho chuột uống liên tục trong 10 ngày. Kết quả thí nghiệm cho thấy dược liệu mang tác dụng tăng sức đề kháng. Huyết áp sẽ trở lại trạng thái bình thường khi sử dụng liều 15ml/kg trọng lượng liên tục trong 14 ngày. Chuột khỏe mạnh, tươi tỉnh khi sử dụng liều 15ml/kg trọng lượng liên tục trong 10 ngày. Trọng lượng của chuột tăng khi sử dụng liều 20ml/kg trọng lượng liên tục trong 7 ngày.

Theo Y học cổ truyền

• Khử độc (theo Danh Y Biệt Lục)
• Đại bổ âm huyết (theo Dược Phẩm Hóa Nghĩa)
• An thần, dưỡng huyết, ích trí, khai Vị, liễm hãn, ích Tỳ (theo Trấn Nam Bảo Thảo)
• Bổ Tâm, Tỳ, an thần, dưỡng huyết (theo Trung Dược Học)
• Ngăn ngừa loãng xương ở phụ nữ mãn kinh
• Làm giảm nguy cơ mắc bệnh tim mạch, bệnh cao huyết áp
• Cải thiện hệ miễn dịch
• Thúc đẩy quá trình tuần hoàn máu. Tăng độ đàn hồi và độ bền của các mạch máu
• Giúp các tế bào thần kinh não tăng cường hoạt tính, chống lão suy.

Chủ trị

• Chán ăn, ngũ tạng tà khí, uống lâu ngày làm khỏe trí não, thông minh (theo Bản Kinh)
• Lao thương Tâm Tỳ, lo nghĩ quá mức, hồi hợp, hay quên, mất ngủ, hư phiền, giật mình lo sợ, tự ra mồ hôi, các chứng suy nhược (theo Trung Dược Học)
• Ho khàn, ho có đờm
• Tiêu chảy.

Cách dùng và liều lượng

Cách dùng

Sử dụng riêng lẻ hoặc kết hợp Long nhãn cùng với những vị thuốc khác. Có thể sử dụng dược liệu ở dạng hấp cách thủy, thuốc sắc, cháo lỏng hoặc làm hoàn.

Liều dùng

Dùng từ 12 – 20 gram/ngày.

Tác dụng phụ

Một số tác dụng phụ có thể xuất hiện trong thời gian sử dụng dược liệu Long nhãn. Bao gồm:

• Nổi mụn
• Nóng trong
• Tăng cân
• Táo bón
• Tăng lượng đường trong máu
• Đau bụng, ra huyết, động thai khi thai phụ sử dụng nhiều dược liệu.

Bài thuốc chữa bệnh

Nhờ thành phần hóa học là những dưỡng chất có lợi, vị thuốc Long nhãn thường góp mặt trong nhiều bài thuốc điều trị bệnh và nâng cao sức khỏe tổng thể.

Bài thuốc từ dược liệu Long nhãn điều trị mất ngủ, hay quên, hồi hộp (Quy Tỳ Thang – Tế Sinh Phương)

Nguyên liệu:

• 12 gram Long nhãn
• 12 gram Hoàng kỳ
• 12 gram Đảng sâm
• 12 gram Bạch truật
• 8 gram Đương quy
• 12 gram Toan táo nhân
• 12 gram Phục thần
• 4 gram Mộc hương
• 4 gram Chích thảo
• 6 gram Viễn chí.

Cách thực hiện:

• Rửa sạch các vị thuốc
• Cho các vị thuốc vào nồi (trừ Mộc hương) cùng với 1 lít nước lọc
• Thực hiện sắc thuốc trong 15 phút, thêm Mộc hương, sắc thuốc thêm 10 phút
• Chắt lấy nước để uống mỗi ngày
• Để nâng cao sức khỏe tổng thể, có thể cho thêm Đại táo và Gừng tươi.

Bài thuốc hỗ trợ tinh thần, ôn bổ Tỳ Vị từ dược liệu Long nhãn (Long Nhãn Tửu – Vạn Thị Gia Sao)

Nguyên liệu:

• Long nhãn (liều lượng tùy chỉnh)
• Rượu trắng 45 độ.

Cách thực hiện:

• Ngâm dược liệu trong rượu khoảng 100 ngày
• Khi cần lấy 10ml rượu thuốc để uống
• Uống 2 – 3 lần/ngày.

Bài thuốc điều trị tiêu chảy, Tỳ hư từ dược liệu Long nhãn (theo Tuyền Châu Bản Thảo)

Nguyên liệu:

• 14 trái nhãn khô
• 3 lát Sinh khương.

Cách thực hiện:

• Sắc các vị thuốc cùng với 400ml nước
• Chắt nước uống mỗi ngày, có thể sử dụng bã
• Kiên trì sử dụng bài thuốc mỗi ngày cho đến khi bệnh tình thuyên giảm.

Bài thuốc từ dược liệu Long nhãn điều trị chảy máu dưới da, chứng thiếu máu

Nguyên liệu:

• 10 gram Long nhãn
• 15 gram lạc.

Cách thực hiện:

• Lạc giữ nguyên vỏ, đập dập. Sau đó nấu chung với Long nhãn
• Nêm nếm cùng với 1 ít muối
• Ăn mỗi ngày 1 lần. Ăn ngay khi còn nóng.

Bài thuốc từ dược liệu Long nhãn điều trị ra nhiều mồ hôi trộm, cơ thể mệt mỏi, chán ăn, rối loạn giấc ngủ

Nguyên liệu:

• 50 gram Long nhãn
• 40 gram Cao ban long.

Cách thực hiện:

• Dùng dược liệu Long nhãn sắc cùng với một ít nước để lấy nước đặc, bỏ xác
• Cao ban long sau khi thái nhỏ thì cho vào nồi nấu chung để tạo thành một loại cao
• Để cao nguội và đặc lại. Sau đó mang cao này thái thành từng miếng mỏng
• Dùng 10 gram/lần x 2 lần/ngày (buổi sáng sau khi ngủ dậy và buổi tối trước khi đi ngủ).

Bài thuốc chữa tâm phế âm hư từ dược liệu Long nhãn

Nguyên liệu:

• 20 gram Long nhãn
• 20 gram Kỷ tử
• 30 gram Yến sào
• Đường phèn.

Cách thực hiện:

• Cho các nguyên liệu vào nồi (trừ đường phèn)
• Rót nước vào nồi cho đến khi ngập, hầm nhừ
• Thêm đường phèn với liều lượng vừa đủ
• Ăn ngay khi còn nóng
• Ăn 1 lần/ngày.

Bài thuốc này phù hợp với những người có tâm phế âm hư với biểu hiện rối loạn nhịp tim, mất ngủ, tăng thân nhiệt về chiều, ho khan hoặc ho ít đờm, đổ mồ hôi trộm vào ban đêm.

Bài thuốc từ dược liệu Long nhãn giúp bổ máu, an thần, kiện Tỳ

Nguyên liệu:

• 10 gram Long nhãn
• 100 gram gạo tẻ
• 15 gram Đại táo.

Cách thực hiện:

• Mang những nguyên liệu đã chuẩn bị để nấu cháo ăn mỗi ngày
• Ăn cháo ngay khi còn nóng 1 lần/ngày
• Ăn cháo liên tục trong 3 tuần.

Bài thuốc từ dược liệu Long nhãn chữa đánh trống ngực, ăn ngủ kém, nóng ở gan bàn chân và lòng bàn tay

Nguyên liệu:

• 20 gram Long nhãn
• 20 gram Sơn dược
• 1 con ba ba cỡ 300 – 400 gram.

Các thực hiện:

• Làm sạch ba ba, cho ba ba vào tô lớn để ướp gia vị
• Thêm hai vị thuốc còn lại vào tô ba ba và mang đi hấp cách thủy
• Ăn ngay khi còn nóng
• Áp dụng bài thuốc 1 lần/ngày cho đến khi bệnh tình thuyên giảm.

Bài thuốc giúp lợi khí huyết, bổ thận từ dược liệu Long nhãn

Nguyên liệu:

• 16 gram Long nhãn
• 16 gram Hoài sơn
• 500 gram Giáp ngư.

Cách thực hiện:

• Rửa sạch giáp ngư, loại bỏ phần ruột và thái thành các miếng vừa ăn
• Mang giáp ngư hầm với những vị thuốc còn lại cho đến khi chín nhừ thì nêm nếm gia vị
• Ăn thịt giáp ngư, dược liệu và uống hết nước ngay khi thuốc còn ấm nóng.

Bài thuốc chữa kém ăn, ăn uống lâu tiêu, da dẻ xanh xao, lo âu, hồi hộp bằng dược liệu Long nhãn

Nguyên liệu:

• 250 gram Long nhãn
• 250 gram Đại táo
• 100ml mật ong nguyên chất
• Nước cốt gừng.

Cách thực hiện:

• Nấu đại táo và Long nhãn cho đến khi chín nhừ
• Cho nước cốt gừng và mật ong nguyên chất vào nấu cho sôi
• Ăn cái và uống cả nước
• Dùng 1 thang/ngày.

Bài thuốc từ dược liệu Long nhãn giúp dưỡng tâm, bổ khí huyết

Nguyên liệu:

• 300 gram Long nhãn dạng tươi
• 500 gram đường trắng.

Cách thực hiện:

• Cho các nguyên liệu vào nồi để chưng cách thủy trong 40 phút
• Để nguội, cất vào lọ kín để bảo quản và ăn dần
• Dùng từ 12 – 16 gram/lần x 2 lần/ngày.

Bài thuốc từ dược liệu Long nhãn điều trị đoản hơi, chống suy nhược cơ thể, chống mệt mỏi

Nguyên liệu:

• 16 gram Long nhãn
• 16 gram Thục địa
• 12 gram Đương quy
• 12 gram Hoàng kỳ.

Cách thực hiện:

• Mang tất cả vị thuốc sắc cùng với một ít nước để lấy nước đặc
• Chia thuốc thành 2 lần uống trong ngày
• Uống thuốc ngay khi còn ấm.

Bài thuốc từ dược liệu Long nhãn điều trị lở ngứa ở các khe ngón chân

Nguyên liệu:

• Long nhãn với liều lượng tùy chỉnh.

Cách thực hiện:

• Tán dược liệu thành bột sau khi phơi khô
• Rắc thuốc bột vào những khu vực đang bị lở ngứa.

Bài thuốc giúp bồi bổ trí não, chữa suy giảm trí nhớ, mất ngủ, lo âu bằng dược liệu Long nhãn

Nguyên liệu:

• 16 gram Long nhãn
• 16 gram Thục địa
• 10 gram Toan táo nhân
• 12 gram Câu đằng.

Cách thực hiện:

• Mang tất cả nguyên liệu rửa sạch
• Cho nguyên liệu vào nồi và sắc cùng với 600ml nước lọc
• Tắt bếp khi lượng nước thuốc cạn còn 200ml
• Chia thuốc thành 2 lần uống trong ngày. Tốt nhất nên uống thuốc khi còn ấm nóng
• Uống 1 thang/ngày cho đến khi bệnh tình thuyên giảm.

Bài viết là thông tin cơ bản về tác dụng, đặc tính, thành phần hóa học và những bài thuốc điều trị bệnh từ dược liệu Long nhãn. Bên cạnh những lợi ích và tác dụng hữu hiệu, dược liệu có khả năng gây ra tác dụng phụ nếu sử dụng không đúng cách, dùng nhiều hoặc sử dụng cho những đối tượng chống chỉ định. Vì thế để đảm bảo an toàn, người bệnh nên tham khảo ý kiến của những người có chuyên môn hoặc bác sĩ chuyên khoa trước khi áp dụng bất kỳ bài thuốc chữa bệnh nào từ dược liệu.